پادشاه فلزات آینده

پادشاه فلزات آینده

در چند روز گذشته، کشف ذخیره بزرگی از لیتیوم در غرب کشور خبرساز شد. لیتیوم که ماده‌اصلی در تولید باتری برای وسایل نقلیه الکتریکی و دستگاه‌های الکترونیکی محسوب می‌شود، به فلز آینده و همچنین نفت سفید معروف است. از آنجا که کشورهای مختلف برنامه‌های گسترده‌ای برای کاهش و در نهایت حذف دی‌‌‌‌‌‌اکسیدکربن حاصل از سوخت بنزین در خودروها دارند، کشف ذخایر لیتیوم اهمیت بسیاری پیدا می‌کند. لیتیوم ماده‌‌‌‌‌‌ اصلی برای تولید باتری‌‌‌‌‌‌های قابل شارژ تلفن‌های‌همراه و دیگر لوازم الکترونیکی است.
در واقع، لیتیوم یک فلز قلیایی نقره‌‌‌‌‌‌ای- سفید و نرم با عدد اتمی ۳ است. این عنصر در شرایط استاندارد دما و فشار سبک‌‌‌‌‌‌ترین فلز و کم‌چگالی‌‌‌‌‌‌ترین عنصر جامد است. به دلیل واکنش‌‌‌‌‌‌پذیری بالای لیتیوم، هرگز نمی‌توان آن را به‌صورت عنصر آزاد در طبیعت پیدا کرد و همواره در بخشی از یک ترکیب شیمیایی که بیشتر یونی است، پیدا می‌شود. از آنجا ‌که لیتیوم در آب حل می‌شود، به‌صورت یون در آب اقیانوس‌‌‌‌‌‌ها و به‌صورت نمک در آب‌‌‌‌‌‌ها و [خاک]رس هم دیده می‌شود. لیتیوم و ترکیب‌‌‌‌‌‌های آن کاربردهای فراوانی دارند از آن جمله در شیشه و سرامیک پایدار در‌ برابر گرما، آلیاژهای با مقاومت بالا نسبت به وزن که در فضاپیماها کاربرد دارد، باتری‌‌‌‌‌‌های لیتیوم خودروهای برقی و در مصارف پزشکی به‌عنوان دارو است. بیشترین و بزرگ‌ترین دخایر لیتیوم دنیا در بولیوی و افغانستان وجود دارد که حتی تعدادی از کارشناسان یکی از دلایل کودتای بولیوی و جنگ آمریکا در افغانستان به‌ویژه در دوران ترامپ را دسترسی به معادن غنی لیتیوم در این کشور می‌دانستند. پیش از این به‌نظر می‌‌‌‌‌‌آمد که بزرگ‌ترین معادن لیتیوم ایران هم در شرق کشور و در استان خراسان‌جنوبی در شهر نهبندان و اطراف بیرجند قرار دارد. بعد از آن دریاچه نمک قم، چهارمحال و بختیاری و اصفهان هم دارای این معدن هستند. این ماده‌یک نوع خاک معدنی است که حتی از آب شور هم به‌دست می‌آید، اما حالا انگار استان همدان هم در شمار مناطق لیتیوم‌‌‌‌‌‌خیز به‌شمار می‌رود.
بر اساس یک گزارش که سازمان زمین‌شناسی ایالات‌متحده پیش از این و در سال‌۲۰۲۲ منتشر کرد در مجموع ۸۹‌میلیون ‌تن لیتیوم در سراسر جهان کشف‌شده‌است که استرالیا، شیلی، آرژانتین و چین تولیدکنندگان اصلی آن هستند. البته استخراج لیتیوم به دلایلی که ذکر شد به همین سادگی‌ها نیست. استخراج این فلز می‌تواند منجر به تحمیل برخی از خسارات جبران‌ناپذیر به محیط‌زیست شود.بررسی وضعیت حمایت از محیط‌‌‌‌‌‌زیست در دنیا به حدی جدی است که کشوری مانند سوئد در اروپا با وجود داشتن بزرگ‌ترین معدن طلای اروپا (بولیدن)، آن را از سال‌۱۹۶۷ تعطیل کرده و تنها دو شرکت معدنی لوندین و سوندیک در این کشور مشغول به‌کار هستند. البته، استفاده از ذخایر معدنی در حوزه اقتصاد بسیار مهم و ضروری است. سوالی که سیاستگذار باید در مواجهه با کشف ذخایر ارزشمند فلزی از خود بپرسد، این است که استخراج این «نفت سفید» تا کجا منطقی است؟ یعنی تا چه اندازه می‌توان به منابع طبیعی دست‌اندازی کرد تا این فلز را استخراج کرد که نه صنعت کشور دچار نقصان شود و نه آسیبی جبران‌ناپذیر به محیط‌زیست کشور برسد. استخراج تخصصی و سخت این فلز که بیشتر از آب اقیانوس و کف دریاها به‌دست می‌آید؛ با این همه، این فلز در ایران در عمق نیم‌‌‌‌‌‌متری و در برخی موارد از سطح دریاچه‌‌‌‌‌‌های خشک شده و به سهولت به‌دست می‌آید. این نحوه استفاده زمانی از اهمیت برخوردار است که بر مبنای اصول توسعه پایدار باشد. برای مثال، سوئد ترجیح داده تا به‌جای درآمدزایی از معادن، در صنعت گردشگری سرمایه‌گذاری کند، تا از این طریق محیط‌‌‌‌‌‌زیست خودش را حفظ کرده و درست در زمانی‌که بیشتر نقاط دنیا با مشکل کم‌‌‌‌‌‌آبی و فرونشست روبه‌رو هستند، این کشور وضعیت بسیار خوبی داشته و بعید نیست تا در آینده یکی از معدود مکان‌های دنیا برای مهاجرت و فرار از وضعیت بحرانی محیط‌‌‌‌‌‌زیست باشد، اما ایران چنین شرایطی ندارد. بحران خشکسالی از یک‌سو و شرایط اقتصادی از سوی دیگر موجب‌شده که کشور بیشتر از اینکه مهاجرپذیر باشد، منطقه‌ای مهاجرفرست باشد. همین دلایل است که استخراج لیتیوم در کشور را منطقی جلوه می‌دهد.
محمدرضا برزگری، مجری وقت طرح «استحصال لیتیوم از ذخایر شورابه» قبلا گفته بود که در این روش که روشی نوین و برای اولین‌بار در دنیاست، فلز لیتیوم در حد خالص‌ترین عیار یعنی ۹۷/ ۹۹‌درصد از منابع شورابه‌ای استخراج شده‌است. این روش در مقیاس آزمایشگاهی و پایه نتایج خوبی داشته و مطالعات آن در حال تکمیل است. این فرآیند به روشی دیگر فقط در اختیار پنج کشور دنیاست و ما توانستیم روشی جدید‌تر و با خلوص بالاتری ابداع کنیم؛ به‌عنوان مثال کشوری مانند آلمان فاقد منابع لیتیوم است، اما کربنات لیتیوم را مانند نمک لیتیوم از شیلی وارد و خالص‌سازی می‌کند. منابع لیتیوم به‌طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شود که منابع شورابه‌ای یکی از آنهاست، این فلز مانند نمک داخل این آبها حل است و با توجه به حد اشباع پایینی که دارد، به‌صورت محلول در محیط شوره‌زارهایی که پتانسیل این فلز در آنها وجود دارد، موجود است که می‌توان با این فرآیند آن را استحصال کرد. سازمان زمین‌شناسی برای اولین‌بار این طرح را روی پهنه نمکی کشور بولیوی آغاز کرد و مطالعات خود را بر روی ۸۰ لیتر شورابه از این پهنه که بزرگ‌ترین پهنه نمکی دنیاست اجرا کرد و بعد از آن مطالعات روی پهنه‌های نمکی ایران آغاز شد.