خام‌فروشی و دلایل آن

سیکل معیوب خام‌فروشی

مساله خام‌‌‌‌‌فروشی و لزوم توقف آن یا حداقل کاهش وابستگی به آن مدت‌ها است که در ایران مطرح است. نقل‌قول‌های بسیاری از مقام‌‌‌‌‌های رسمی و غیررسمی در این چند دهه وجود دارد که خام‌‌‌‌‌فروشی باید جایی متوقف شود و کالاهای تولیدی با ارزش‌افزوده بیشتر صادر شود، با این‌وجود آخرین بررسی‌‌‌‌‌های مربوط به آمار ۶ماهه سال‌۱۴۰۱ نشان می‌دهد عمده صادرات غیرنفتی ایران همچنان از مواد خام و نیمه‌خام تشکیل شده‌است.رئیس سازمان ملی استاندارد دلیل خام‌‌‌‌‌فروشی در ایران را وجود نظام ظالمانه در استانداردسازی جهانی اعلام کرد. به گفته او در این نظام، مجامع بین‌المللی استانداردها را به‌گونه‌ای تدوین می‌کنند که برای صدور محصولات خود سطح آن پایین باشد اما وقتی نوبت به صادرات ایران می‌رسد الزامات فنی را چنان بالا می‌برند که امکان صادرات ما محدود شده و به سمت خام‌‌‌‌‌فروشی برویم؛ نظری که برخی گزارش‌های کارشناسی آن را قابل‌‌‌‌‌قبول نمی‌‌‌‌‌دانند. به گفته صاحب‌نظران این حوزه، تدوین قوانین استاندارد فارغ از بحث صادرات و واردات است و کشورها با وضع مقررات فنی واردات در همان چارچوب بین‌الملل آن را با اقلیم خود مطابق می‌کنند، از همین‌رو چنانچه کشوری خواستار تعامل و تجارت با مقصدی مشخص باشد باید این ضوابط را رعایت کند، همان‌طور که در ایران نیز همین‌رویه پیگیری می‌شود.
صادرات مواد خام و نیمه‌خام و لزوم تغییر مسیر به سمت صدور کالاهایی با ارزش‌افزوده مساله‌‌‌‌‌ای است که فارغ از سال‌های پیش از پیروزی انقلاب، در نخستین اسناد مکتوب به‌جا مانده پس از پیروزی انقلاب نیز به چشم می‌خورد، با این‌وجود و گذشت بیش از ۴۰ سال‌ ایران همچنان کشوری خام‌‌‌‌‌فروش محسوب می‌شود. عمده درآمدهای ارزی ایران از طریق فروش نفت حاصل می‌شود و بخشی قابل‌توجه از صادرات غیرنفتی آن نیز مواد خام و نیمه‌‌‌‌‌خام است. آخرین بررسی انجام‌شده درباره آمار ۶ ماهه تجارت کشور، نشان می‌دهد صادرات غیرنفتی ایران از نظر ارزشی افزایش داشته است اما تنها ۲۴‌‌‌‌‌درصد این تغییرات را صادرات کالاهای با ارزش‌‌‌‌‌افزوده بالا تشکیل می‌دهد و سهم اصلی این رشد را صادرات مواد خام و نیمه‌‌‌‌‌خام به میزان ۷۶‌‌‌‌‌درصد در اختیار دارد. به باور کارشناسان این مساله هشداری جدی بر تکرار سیکل ‌‌‌‌‌معیوب خام‌‌‌‌‌فروشی در فضای اقتصادی ایران است.
بر اساس همین بررسی ها، در سال‌۱۴۰۰ حدود ۲۵‌‌‌‌‌درصد کل صادرات غیرنفتی را صادرات مواد خام و نیمه‌‌‌‌‌خام به میزان ۵‌‌‌‌‌میلیارد و ۳۴۰‌‌‌‌‌میلیون دلار تشکیل می‌داد. در ۶‌‌‌‌‌ماهه اول۱۴۰۱ این نسبت به ۳۰‌‌‌‌‌درصد جهش کرده و به رقم ۷‌‌‌‌‌میلیارد و ۲۴۰‌‌‌‌‌میلیون دلار رسیده است که رشد ۳۶‌‌‌‌‌درصدی را نشان می‌دهد. این اتفاق به‌‌‌‌‌معنای افزایش سهم کالاهای با ارزش‌‌‌‌‌افزوده پایین در صادرات است. ادامه این روند با وجود سخنان بسیار زیادی که از سوی متولیان صنعت و تجارت ایران در این‌باره مطرح می‌شود، در تضاد است.
مهدی اسلام‌‌‌‌‌پناه، رئیس سازمان ملی استاندارد ایران در جدیدترین اظهارات خود، دلیل این ضعف را سلطه فنی ظالمانه در زمینه استاندارد در جهان خوانده و گفته است: این سازمان ملی با بسیج افکار متخصصان و نخبگان آمادگی دارد تا برای ارتقای کیفیت تولیدات و خدمات اقدام کرده و در مقابل سلطه فنی ظالمانه امروزه جهان ایفای نقش کند. به گفته او در مجامع بین‌المللی این سلطه فنی ظالمانه را شاهد هستیم، به‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌ای که آن‌چنان استانداردها را در سطح پایین تعریف می‌کنند که بتوانند محصولات خود را به جهان قالب کنند و در مقابل وقتی ما به‌دنبال صادرات هستیم، الزامات فنی و استانداردها را به‌‌‌‌‌اندازه‌‌‌‌‌ای بالا می‌برند که صادرات ما محدود شده یا در نهایت به سمت خام‌‌‌‌‌فروشی نزول می‌‌‌‌‌یابد.