طرح تولید 700هزار تن مس کاتد،‌ سرمایه‌های ملی را هدر می‌دهد

پاسخ‌دهنده: علیرضا غفوری راینی، دفتر مدیریت پروژه

سابقه هدف‌گذاری طرح تولید 700هزار تن مس کاتدی، به سال 1389 و تدوین طرح جامع شرکت ملی مس در آن سال برمی‌گردد که براساس آن مقرر شده بود حدود 300هزار تن مس کاتدی در مجتمع سرچشمه و 200هزار تن مس کاتدی در هریک از مجتمع‌های سونگون و خاتون‌آباد تولید شود. میزان تولید کاتد شرکت در آن زمان حدود 200هزار تن مس کاتدی بود که در مجتمع سرچشمه تولید می‌شد و آند ورودی پالایشگاه سرچشمه، از واحدهای ذوب سرچشمه و خاتون‌آباد تامین می‌شد.
براساس هدف‌گذاری انجام‌شده، مقرر شده بود علاوه بر تکمیل زنجیره تولید در هریک از سه مجتمع شرکت، ظرفیت تولید در آنها نیز افزایش یابد. توسعه در واحد ذوب سرچشمه، شامل تغییر تکنولوژی ذوب و احداث یک کوره ذوب فلش 282هزار تن و توسعه پالایشگاه بود که نهایتاً با تولید کاتد هیدرومتالورژی، ظرفیت تولید این مجتمع را به 300هزار تن کاتد افزایش می‌داد. در مجتمع خاتون‌آباد قرار بود کوره ذوب 80هزار تنی مس با توسعه و اصلاحاتی همراه شده و ظرفیت آن به 200هزار تن افزایش یابد و در کنار آن، یک پالایشگاه 200هزار تنی جدید نیز احداث شود. در مجتمع سونگون نیز مقرر شده بود طرح احداث واحد ذوب 80هزار تنی مس که در سال 1385 مصوب شده بود، با طرح ذوب و پالایش 200هزار تنی جایگزین شود. با اجرای تمامی این طرح‌ها، ظرفیت ذوب و پالایش شرکت به 700هزار تن مس می‌رسید که رشد تولید قابل توجهی را می‌توانست برای شرکت رقم بزند.

به‌رغم جذابیت اهداف تعیین‌شده و نتایج آن، تعریف و اجرایی شدن این طرح با برخی نکات مبهم و سوالات پاسخ‌داده‌نشده همراه بود که ادامه آنها را با ابهام مواجه می‌کرد. سوالاتی نظیر اینکه:
1- آیا تولید 700هزار تن مس تصفیه‌شده در کشور، کمکی به اقتصاد صنعت مس یا صنایع پایین‌دست مس خواهد کرد و به عبارتی دیگر، تقاضای صنایع مصرفی مس در کشور چقدر است که براساس آن، این هدف‌گذاری انجام شده است؟
2- آیا ذوب و پالایش مس اقتصادی بوده و حاشیه سود مناسبی دارد؟
3- آیا برای ذوب و پالایش 700هزار تن مس در کشور، نهاده‌های کافی شامل مواد اولیه، منابع مالی و آب و انرژی کافی وجود دارد؟
4- و نهایتاً اینکه با ذوب و پالایش 700هزار تن مس در کشور، آیا آلایندگی‌های ایجادشده قابل کنترل خواهند بود؟
طی چند سال گذشته، پاسخ به سوال‌های بالا به‌خصوص سوال‌های دوم و سوم و بررسی‌های اکتشافی تفصیلی ذخایر معدنی کشور و همین‌طور مطالعات فنی و اقتصادی دقیق‌تر، نشان داد که عملاً امکان دستیابی به طرح تولید 700هزار تن مس کاتدی در کشور حداقل، در بازه زمانی میان‌مدت، به شکل اقتصادی امکان‌پذیر نیست.
به عبارتی، برای تولید 700هزار تن مس کاتدی، به حدود 2.7 میلیون تن کنسانتره 26 درصدی نیاز بود که بررسی دقیق‌تر نشان داد که پتانسیل‌های معدنی کشف‌شده در کشور، امکان تامین این میزان کنسانتره را ندارند. طی دوره‌ای، رشد قیمت مس و برخی خوش‌بینی‌ها درخصوص منابع معدنی، منجر به تعریف و اجرایی شدن بسیاری پروژه‌های تغلیظ به‌منظور تولید کنسانتره مورد نیاز طرح 700هزار تنی شد، ولی در ادامه افت قابل پیش‌بینی قیمت مس و همین‌طور دقیق‌تر شدن مطالعات اکتشافی، نشان داد که بهره‌برداری از برخی معادن کم‌عیار مس که عیاری کمتر از عیار حد باطله معادنی نظیر سرچشمه، سونگون و میدوک را دارند، عملاً غیراقتصادی بوده و ممکن نیست. به دنبال این بازنگری‌ها، میزان کنسانتره قابل تامین در برنامه توسعه آتی شرکت حدود 1.54 میلیون تن برنامه‌ریزی و تعیین شد که رشدی 40درصدی نسبت به ظرفیت تولید فعلی دارد.
از طرفی، بررسی فنی و اقتصادی دقیق واحدهای ذوب در دنیا نشان داد که حاشیه سود فرایند ذوب و پالایش مس تک‌رقمی بوده و نرخ بازده داخلی طرح‌های جدید ذوب و پالایش حدود 5درصد است که با توجه به نرخ تورم و تنزیل سرمایه در کشور، به‌هیچ‌وجه توجیه اقتصادی ندارد. از طرفی، تقاضای صنایع پایین‌دست مس در کشور حتی با وجود ارزان‌فروشی کاتد در داخل از سوی شرکت ملی مس و همین‌طور وجود ظرفیت تولید مازاد، رقمی محدود و در بازه 100 تا حداکثر 150 هزار تن مس کاتدی در سال است و میزان تولید فعلی شرکت، حتی مازاد بر نیاز داخلی بوده و بخشی از آن صادر می‌شود.
از دیگر جوانب ذوب و پالایش 700هزار تن مس کاتدی، تولید حجم قابل توجهی اسید سولفوریک به دلیل وجود گوگرد در گاز خروجی واحد ذوب بود که باید کنترل می‌شد. فرآوری این میزان مس، حدود 2.8 میلیون تن اسید سولفوریک غلیظ تولید می‌کرد که چهار برابر حجم بازار فعلی اسید کشور است (این صنعت خود با مازاد ظرفیت تولید 60 درصدی روبه‌روست). نگهداری و حمل این ماده سخت و پرهزینه است و توسعه صنایع پایین‌دست آن نیز به دلیل محدودیت‌هایی نظیر کمبود ذخایر سنگ فسفات و آلایندگی‌های صنایع پایین‌دست اسید سولفوریک، خود با معضلات اساسی روبه‌روست.
در چنین شرایطی، تکمیل طرح 700هزار تنی تولید کاتد در شرکت با ابهامات جدی نظیر غیراقتصادی بودن ذوب و پالایش مس، تولید اسید سولفوریک مازاد و همچنین مازاد عرضه کاتد در بازار مواجه شد و مسئولان شرکت براساس بررسی‌های کارشناسی، تصمیم به بازنگری این طرح و تغییر هدف تعیین‌شده برای تولید 400هزار تن مس تصفیه‌شده گرفتند. طرح جدید از هدررفت سرمایه‌های ملی جلوگیری کرده و مشکلات کمتری نسبت به طرح قبلی در حوزه‌های زیست محیطی ایجاد می‌کند.
در پایان، لازم است به این نکته اشاره شود که دلیل مبادرت کشورهایی همچون چین یا ژاپن به ذوب و پالایش مس از کنسانتره وارداتی، ریشه در تورم بسیار پایین این کشورها و همین‌طور تقاضای قابل توجه مس تصفیه‌شده و اسید سولفوریک در آنها دارد که باعث می‌شود ذوب پالایش در این مناطق توجیه‌پذیر باشد. طبیعتاً توسعه بیشتر صنعت ذوب و پالایش مس در کشور، به پیش‌نیازهایی همچون توسعه بیشتر ذخایر معدنی با اکتشافات بیشتر و همچنین کاهش نرخ تورم به زیر 5درصد نیاز خواهد داشت.