مسولیت اجتماعی از بحران‌های اقتصادی پیشگیری می‌کند

هرکدام از بحران‌های طبیعی و غیرطبیعی ممکن است در هرکدام از کشورهای جهان اتفاق بیفتد. اما آنچه اهمیت دارد این است که از چه طریق می‌توان در زمان وقوع یک بحران اساسی، واکنش درست نشان داد و به کسانی که درگیر آن هستند هم کمک کرد. بحران‌های اقتصادی و ایجاد رکود شدید در هر کشوری می‌تواند یکی از آن بحران‌های غیرطبیعی درست و حسابی باشد که همیشه هم طبعات ناخوشایندی به دنبال دارد. تعطیلی کارخانه‌ها و از کار افتادن چرخه تولید و صنعت، اخراج کارگران، از بین رفتن کیفیت زندگی و... همه اتفاقاتی هستند که بعد از وقوع یک بحران اقتصادی، دامنگیر یک کشور می‌شوند. اما به نظر می‌رسد جا افتادن انجام مسئولیت‌های اجتماعی و رعایت اخلاق کسب و کار برای شرکت‌ها و سازمان‌های خصوصی و دولتی، می‌تواند احتمال وقوع یک بحران تمام عیار اقتصادی را به حداقل برساند و در صورت بروز چنین وضعیتی، روند برون رفت از آن را افزایش دهد. حالا اینکه آیا ‫اساسا بحران‌های اقتصادی با مسئولیت اجتماعی تا چه حد ارتباط دارد و آیا اجرای مسئولیت اجتماعی می‌تواند سازمان‌ها و کشورها را در مقابل دچار شدن به بحران اقتصادی محافظت کند یا نه و اینکه آیا ‫بحرانهای اقتصادی مثل بیکاری و رکود تورمی‬ را می‌شود با اجرای مسئولیت‌های اجتماعی حل کرد یا نه، مسائلی است که «عصرمس» درباره آن با «فاطمه دانشور»، رییس کمیسیون اخلاق کسب و کار و مسئولیت اجتماعی در اتاق بازرگانی و از اعضای شورای شهر تهران به گفتگو نشست:

*‫آیا اجرای مسئولیت اجتماعی می تواند در جلوگیری از بحران‌های اقتصادی تاثیر داشته باشه؟ چگونه؟‬
مسوولیت‌های اجتماعی اثرات مستقیم و غیرمستقیمی روی فعالیت‌های اقتصادی هر سازمان دارد. هر سازمان یا هر فعالیت اقتصادی از نظر قانونی مسوولیت‌های اجتماعی بر عهده دارد و موظف است طبق قانون به تعهدات خود عمل کند. به عنوان نمونه وقتی فردی بهره‌برداری از معدنی را آغاز می‌کند، مسوولیت‌هایی در قبال محیط زیست و منابع طبیعی محدوده فعالیت خود دارد که باید به آنها عمل کند. از سوی دیگر مسوولیت‌پذیری اجتماعی فعالان بخش معدن و یا هر فعالیت اقتصادی دیگری از یک وجه اخلاقی و انسانی برخوردار است. به عنوان نمونه بهره‌بردار معدنی که طبق قانون حقوق دولتی معدن را پرداخته است، الزاما وظیفه‌ای در قبال انجام فعالیت‌های اجتماعی و خیرخواهانه ندارد اما صرف هزینه برای انجام چنین اموری می‌تواند در ایجاد فضای مثبت و مساعد کردن جو برای فعالیت بسیار تاثیرگذار باشد. در بسیاری موارد مشاهده شده است که با انجام فعالیت‌های معدنی در محدوده‌های مختلف، روستاییان و افراد محلی که با مشاهده بهره برداری از معدن، محیط زیست خود را در معرض تخریب می‌بینند به صورت مستقیم و غیرمستقیم ناراحتی خود را از فعالیت معدن در محدوده محل سکونت خود ابراز می‌کنند که این امر با فشارهای روانی و هزینه‌های سربار برای بهره‌بردار نیز همراه است. در همین حال وقتی بهره‌بردار معدن بخشی از سود خود را صرف آبادانی منطقه و انجام اموری مثل ساخت جاده، مدرسه، کتابخانه و... می‌کند، علاوه بر عمل به مسوولیت انسانی خود به عنوان ذی‌نفع، فضای اعتماد متقابل را حکمفرما می‌کند و مردم نیز درمی‌یابند که فعالیت‌های معدنی باعث ایجاد اشتغال و آبادانی شده است. 
به این ترتیب تعهدپذیری در قبال مسوولیت‌های اجتماعی با مساعد کردن فضای روانی جامعه، از احتمال بروز بحران‌های اقتصادی می‌کاهد. هرچند در بحران‌های اقتصادی پارامترهای متعددی دخیل است و نمی‌توان یک عامل را در بروز آن معرفی کرد، اما بحران‌های ناشی از عدم مسوولیت‌پذیری هزینه‌های گزافی را برای شرکت‌ها در پی دارد که در بروز مشکلات اقتصادی نیز بی‌تاثیر نخواهده بود.

*آیا از ابتدای طرح موضوع مسئولیت اجتماعی تاکنون، شرکتی وجود داشته که با اجرای مسوولیت‌های اجتماعی بتواند از دچار شدن به بحران‌های اقتصادی جلوگیری کند؟‬
تعریف و تاکید بر مفهوم و مقوله‌ای به نام «مسؤولیت اجتماعی سازمانی» یکی از کلیدی‌ترین مسائلی است که در کشورهای موفق توانسته‌اند با نهادینه کردن آن، ظرفیت فراوان بدنه جامعه را برای حل مشکلات مختلف اجتماعی، تجمیع و متمرکز کنند. این در حالی است که متاسفانه این مفهوم در کشور ما از جایگاه چندانی برخوردار نیست. به عنوان نمونه عوامل مختلفی در رتبه کلی ایران از لحاظ شاخص محیط کسب و کار تأثیرگذار هستند که متاسفانه برخی از این عوامل به کلی از دید مسؤولان دولتی و فعالان بخش خصوصی مغفول مانده‌اند. در گزارش مجمع جهانی اقتصاد، ایران در شاخص رقابت‌پذیر 13 پله افت کرده است ولی بر خلاف تصور اولیه این افت جایگاه، طی سال 91 به 92 ناشی از تغییر شرایط اقتصادی نیست. بلکه اضافه شدن شاخص به عنوان شاخص نیکوکاری به مجموعه شاخص‌های مورد ارزیابی برای رتبه‌بندی رقابت‌پذیری کشورها یکی از علل اصلی افت جایگاه ایران بوده است. بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد،  رتبه ایران در شاخص نیکوکاری از 86 درسال 1391 به عدد 91 در سال 1392 افت کرده است. رتبه کشورمان بر اساس ارزیابی مجمع جهانی اقتصاد در شاخص رعایت محیط زیست از 78 به 114 و در شاخص ادراک فساد از 133 به 144 افت کرده است. همان طور که آمار و ارقام به خوبی گویا است، مسوولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌ها در کشور ما بیشتر مفهومی انتزاعی است تا انتفاعی. در چنین شرایطی نمی‌توان انتظار داشت شرکت یا سازمانی با بهره‌گیری از مسوولیت‌های اجتماعی خود، بحران‌های اقتصادی را مدیریت کند. گسترش و نهادینه شدن مقوله مسوولیت‌پذیری اجتماعی نیازمند تبیین هرچه بیشتر و آموزش آن است. مسوولان دولتی و فعالان بخش خصوصی باید بدانند که مسؤولیت اجتماعی یک راهبرد است نه ابزاری برای کارهای خیریه. متاسفانه به علل فرهنگی، تاریخی و سیاسی، ما تنها از دولت برای اقدام در راستای بهبود شرایط توقع داشته‌ایم، در حالی که بررسی تجربه‌های موفق جهانی نشان می‌دهد تقریباً در هیچ کجای دنیا، دولت‌ها به تنهایی نتوانسته‌اند از پس حل مشکلات بر آیند. نهادهای مختلف بین‌المللی بر این مساله اجماع نظر دارند که فقط با همکاری بخش خصوصی، دولت و سازمان‌های غیردولتی دستیابی به یک توسعه پایدار امکان‌پذیراست. باید بپذیریم که مشکلات با دستورالعمل‌های اداری حل نمی‌شود و اجماع نخبگان و پرورش شهروندان پرسشگر و مسؤول و ایجاد سازمان‌ها و بنگاه به مثابه شهروندان اجتماع می‌تواند نقش مهمی در حل مشکلات و اصلاح امور داشته باشد.

*‫بعد از به وجود آمدن بحران اقتصادی اجرای مسوولیت‌های اجتماعی می‌تواند در حل آنها تاثیر داشته باشد‬؟
متاسفانه رویکرد جامعه و فعالان اقتصادی به مسوولیت‌های اجتماعی رویکرد صحیحی نیست و از این جهت، هیچ‌گاه نتوانسته‌ایم به حداکثر بازیابی در عمل به اجرای مسوولیت‌های اجتماعی دست یابیم. درک متقابل انتظارات و وظایف دو طرف از مهمترین پارامترهایی است که می‌تواند عمل به مسوولیت‌های اجتماعی را به عنوان ابزاری قدرتمند در اختیار فعالان اقتصادی قرار دهد. برای اینکه بتوانیم حق مطلب را در مورد مسوولیت‌های اجتماعی ایفا کنیم، در درجه نخست باید رویکرد خود را نسبت به آن تغییر دهیم. مسوولیت اجتماعی مقوله‌ای نیست که هر زمان دچار بحران اقتصادی شدیم سراغ آن برویم که چنین کاری به حق نوش دارو پس از مرگ سهراب خواهد بود. در همین حال با برنامه‌ریزی بلند مدت در حوزه مسوولیت‌های اجتماعی می‌توان در شناساندن برند و مارکتینگ به خوبی بهره‌ برد. یک مثال ساده به خوبی می‌تواند در این زمینه تفهیم‌کننده باشد. همگی بر این امر واقف هستیم که محیط زیست یکی از ارکان توسعه پایدار در هر فعالیت اقتصادی است و اجرای تعهداتی که به حفظ محیط زیست منجر می‌شود، رویکرد مثبتی را در مخاطبان محصول تولیدی خواهد داشت. به عنوان مثال درج نشان سبز یا دوست‌دار محیط زیست روی یک محصول می‌تواند علاوه بر ایجاد دیدگاه مثبت در مخاطبان، این ذهنیت را در مخاطبان ایجاد کند که تولید کننده برای حقوق مصرف کننده ارزش قائل است و محصولی کیفی را به بازار مصرف ارائه می‌دهد که حقوق نسل‌های آینده را پایمال نمی‌کند.
از دیگر وجوه اجتماعی فعالیت‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری در امور مولد و ایجاد اشتغال است. یک تولید کننده ممکن است به صورت مستقیم در امور خیرخواهانه هزینه‌ای صرف نکند اما با افزایش سرمایه در گردش و توسعه کسب و کار خود، فرصت‌های شغلی جدیدی را برای افراد محلی بیافریند و با افزایش درآمدها و رونق اقتصادی منطقه فعالیت خود، به ارتقای سطح رفاه اجتماعی افراد کمک کند. هرچند در هر صورت بخشی از مسوولیت‌های اجتماعی جزو وظایف هر تولیدکننده است که باید در هر شرایطی بدان عمل کند.

*در حال حاضر در ایران می‌شود از مسوولیت اجتماعی برای حل بحران‌های اقتصادی که کشور دچار آن است استفاده کرد؟‬
همان طور که قبلا هم اشاره کردم، یکی از مهمترین بحران‌های فعلی کشور معضل بیکاری است. تعهدات اجتماعی سازمان‌ها می‌تواند در ایجاد اشتغال و افزایش درآمدهای یک منطقه تاثیرگذار باشد. بدین ترتیب با رونق اقتصادی منطقه‌ای که در آن فعالیت اقتصادی صورت می‌گیرد، رنج معیشتی افراد نیز کاهش پیدا می‌کند. البته در بحران‌های اقتصادی عواملی همچون رکود، تورم و... دخیل هستند که هر یک به صورت جداگانه باید آنالیز و رفع شوند. انتظار اینکه تنها با عمل به مسوولیت‌های اجتماعی بتوان بر بحران‌های اقتصادی فائق آمد انتظار نابجایی است. چراکه در شرایط بحران اقتصادی کسب و کار نیز رونق خود را از دست می‌دهد، بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی توجیه‌پذیری خود را از دست می‌دهند و از رده تولید خارج می‌شود. در چنین شرایطی نمی‌توان از تولید کننده‌ای که در تامین هزینه‌های جاری خود با مشکل مواجه است انتظار سرمایه‌گذاری در امور اجتماعی و فعالیت‌های خیرخوهانه داشت. در حقیقت عمل به مسوولیت‌های اجتماعی باید در بطن هر فعالیت اقتصادی رسوخ کند. در چنین شرایطی در چارچوب یک سری مسوولیت‌های اجتماعی می‌توان برای تقویت بازار مصرف گام برداشت در جلوگیری از بروز بحران‌های اجتماعی عملکرد پیشگیرانه داشت. اما اینکه تنها با تکیه بر مسوولیت‌های اجتماعی بتوان بحران‌های اقتصادی را حل کرد، رویکردی صحیح و عملی نیست. در حقیقت پیش از وقوع هر گونه بحران باید مسوولیت‌های اجتماعی را سرلوحه هر فعالیت اقتصادی قرار داد.

*‫اگر شرکت‌های ایرانی به مسوولیت اجتماعی خود عمل می‌کردند، آیا وضعیت رکود و تورم حاکم قابل پیشگیری بود؟‬
پیشتر نیز به نقش پیشگیرانه مسوولیت‌های اجتماعی در جلوگیری از بروز بحران‌های اقتصادی اشاره کردم. اگر هر فرد یا هر مقام مسوول در جایگاه خود مسوولیت‌های اجتماعی را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار دهد، از بروز بسیاری از بحران‌های اقتصادی جلوگیری به عمل خواهد آمد. هرچند پارامترهای کلان در بروز برخی بحران‌ها دخیل هستند که عمل به مسوولیت‌های اجتماعی در آنها چندان دخالت ندارد. به عنوان مثال یکی از مهمترین فاکتورهای افزایش هزینه تولیدکنندگان و از بین رفتن توجیه فنی و اقتصادی بسیاری از فعالیت‌های تولیدی، تحریم‌های بین‌المللی علیه کشورمان بود که تولیدکنندگان را در تامین قطعه و مواد اولیه با مشکل مواجه کرد. وقتی چنین بحرانی دامنگیر تولید می‌شود، عمل به مسوولیت‌های اجتماعی نمی‌تواند تاثیری در برون رفت از بحران داشته باشد اما در طرف مقابل پارامترهایی هم وجود دارند که مستقیما از مسوولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌ها نشات می‌گیرند. به عنوان مثال سلامت سازمانی و عدم وقوع مواردی همچون رانت، رشوه و اختلاس، باعث می‌شود نقدینگی موجود صرف تولید شود و کسب و کار و فعالیت‌های اقتصادی رونق گیرد. چنین امری مستقیما با مسوولیت انسانی و اجتماعی افراد حقیقی و حقوقی در برابر اختیارات مادی و معنوی که در اختیار دارند نشات می‌گیرد. در چنین مواردی هم نباید اثر آموزش و فرهنگ‌سازی را در ایجاد صداقت سازایرانمانی و عمل به تعهدات در چارچوب مسوولیت‌های اجتماعی نادیده گرفت.