صنعت مس در ایران

مقدمه

نخستین فلزاتی که توسط انسان کشف شد، طلا و مس بود و پس از آن نقره و آهن کشف گردید. با اینکه به عقیده بعضی محققان قدمت مس با طلا برابر است ولی به دلیل فراوانی بیشتر و وجود قطعات بزرگ مس "ناتیو" در طبیعت، بدیهی است که زودتر از طلا کشف و مورد استفاده قرار گرفته است.

در آغاز، بشر مس معدنی را به حالات سرد پرداخت کرده، مورد استفاده قرار می‌داد. کشف این حقیقت که مس دارای خاصیتی است که به موجب آن در حالت مذاب به اشکال دلخواه درمی‌آید، انقلابی در ساخت ابزار بوجود آورد.

با گذشت قرن‌ها انسان دریافت که می‌توان با افزودن فلزات دیگر به مس آن را سخت‌تر کرد. قلع جزء اولین فلزاتی است که برای استحکام بیشتر به مس افزوده گردید و به این ترتیب مفرغ ساخته شد و انسان توانست اغلب لوازم زندگی از قبیل تیر، خنجر، شمشیر، داس و ظروف را با مفرغ بسازد.

کشورهای اروپایی همچون اسپانیا، ترکیه و قبرس از استفاده‌کنندگان اولیه مس هستند و با قلعی که از قفقاز تهیه می‌کردند، ابزار و وسایل مفرغی می‌ساختند. قدیمی‌ترین ابزارهای مسی که تقریبا 9 هزاره قدمت داشته‌اند در کونگا در آناتولی جنوبی (ترکیه) کشف گردیده‌ است. مس به عنوان قدیمی‌ترین تمدن‌ها از شواهد شناخته شده است و تاریخ استفاده از آن حداقل به 10 هزار سال پیش برمی‌گردد.

تاریخچه مس در ایران

بعضی دانشمندان و باستان‌شناسان عقیده دارند که اولین بار مس در ایران شناخته شده و بکار رفته است. دلیل آنها رنگ روی ظروف سفالینی است که در تل ابلیسی در کرمان به دست آمده که قدمتی در حدود 6000 سال دارند. بر مبنای آثار و شواهد بدست آمده، ذوب کانی‌های مس‌دار برای استحصال مس اولین بار در کشور عیلام در شمال شرق دره فرات و رودخانه دجله در 3500 سال قبل از میلادی انجام شده است. از کاوش‌های انجام شده در ایران چنین برمی‌آید که ابرانیان باستان با صنعت ذوب مس آشنایی کامل داشته‌اند.

معدنچیان، سنگ‌های مس خالص (مس چکشی) و مس اکسیده که بیشتر در سطح زمین یافت می‌شده را به وسیله دیلم و کلنگ خرد کرده، استخراج و ذوب می‌کردند و چون روش ذوب کانی‌های سولفوره را نمی‌دانستند، در صورت مواجهه با چنین معادنی، از استخراج آن صرف نظر می‌کردند. شواهد بدست آمده حاکی از آن است که شمال آذربایجان، شیراز، بلوچستان، خراسان جنوبی، نواحی کرمان، سبزوار، مشهد و کوه‌های البرز و نیز ناحیه انارک، از قدیمی‌ترین منابع تهیه مس در ایران بوده است.

قدیمی‌ترین اطلاعات درباره ذوب مس در ایران مربوط به سیلک کاشان و قدیمی‌ترین معدن مس ایران، معدن طالمسی نزدیک انارک است و به احتمال زیاد اهالی سیلک کاشان، مس مورد نیاز خود را از این معدن تامین نموده‌اند. اشیاء مسی و مفرغی که در نقاط مختلف ایران در اثر کاوش‌های باستانی به دست آمده، نشان می‌دهد که علاوه بر ایلام، کردستان، لرستان و خراسان، در نقاط زیاد دیگری نیز از معادن مس در عهد باستان بهره‌برداری می‌شده است.

ایران با قرار داشتن بر روی بخشی از کمربند فلززایی جهان، یکی از نقاط مستعد برای تشکیل کانسار مس است و قریب به 330 اندیس کوچک و بزرگ بر روی این بخش از کمربند شناخته شده که معادن سونگون اهر، میدوک چهارگنبد و دره‌زار و همچنین معدن مس سرچشمه که بزرگترین معدن مس این مجموعه می‌باشد، از آن جمله هستند. کانسار سرچشمه کرمان یکی از بزرگترین کانسارهای جهان به حساب می‌آید.

شرکت صنایع مس شهید باهنر و شرکت ملی صنایع مس ایران، نقش مهمی در رشد و شکوفایی صنعت مس ایران ایفا کرده‌اند.

صنعت مس در ایران در سال 1328 پایه‌گذاری گردید و با احداث کارخانه عظیم مس سرچشمه و راه‌اندازی آن در سال 1360 وارد مرحله جدیدی شد. شرکت ملی صنایع مس ایران عهده‌دار اکتشاف و استخراج معادن مس کشور و تولید محصولات حاصل از سنگ معدنی و فلز مس در ایران می‌باشد و در حال حاضر نیز مسئولیت بهره‌برداری از مجتمع مس سرچشمه را برعهده دارد.