رسانایی از دل تاریخ

شکوه تمدن بزرگ جنوب شرق ایران و همه آثار درخشان تمدن ناشناخته‌ای که از آن به نام آراتا یاد می‌شود تا اواخر هزاره دوم پیش از میلاد همچنان ادامه دارد. اوایل هزاره اول قبل از میلاد نشانه‌های افول این تمدن ظاهر می‌شود.

هم‌زمانی این دوران با آغاز عصر آهن و پیش درآمد این افول در بروز یک وقفه هشتصد ساله در روند تمدن تپه یحیی (1800 تا 1000 ق. م) و نیز فروپاشی تمدن ایلام توسط آشوریان (645 ق. م) از نشانه‌های قابل توجه این افول است.

از سویی هم در این دوران آریائی‌ها با استقرار نهایی در سرزمین‌های جنوبی، احتمالاً تمام تمدن‌های پیش از خود را به نحوی به استحاله کشانده‌اند.

همه این اتفاقات و در کنار آن احتمالات قریب به یقین مربوط به تغییرات شگرف آب و هوایی نمونه تغییرات آب و هوا در حوزه جغرافیایی و طبیعی تپه یحیی، بروز حوادث طبیعی سنگین و بنیان کنی همچون سیل‌های ویرانگر، زلزله‌های مخرب و یا خشکسالی‌های طولانی را هم در زوال این تمدن نمی‌توان نادیده گرفت.

ذخایر مس خالص و سنگ‌های اکسیدی پرعیار به هر حال یک روز تمام شده است. استحصال مس و ذوب آن در شرایط محدودیت منابع، بالا رفتن مصارف مربوط به ابزار و سلاح‌های فلزی، توسعه صادرات ورود رقبای جدید با ذخایر بیشتر و فراوان‌تر در دسترس بازار رم، یونان، مصر و.... ظهور و قدرتمند آهن و... احتمالا دلایل فنی افول دوران طلایی مس را تشکیل می‌دهند.

به طور قطع مس و مفرغ در شرایطی خاص و در مقطعی نسبتا طولانی دورانی از رکود و ضعف را گذرانده‌اند. این دوران برای نابودی و افول یک تمدن وابسته به مس کفایت می‌کند.

در حوزه تاریخ حکومت‌های جدید و گسترده در حال شکل گیری است. هخامنشیان در نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد یک دولت مقتدر در سراسر فلات ایران و نواحی شرقی، غربی و شمالی آن تشکیل می‌دهند. نیاز به انواع فلزات به شدت بالا می‌گیرد.

طلا و نقره به عنوان ثروت‌های امپراطوری، سرب و مس به عنوان فلزات معمول مورد نیاز یراق آلات اسب و ظروف مورد نیاز و آهن به عنوان فلز اول تسلیحاتی حریصانه از دل خاک بیرون کشیده و به کار گرفته می‌شوند. لاجورد، عقیق، فیروزه و سنگ صابون هم ملاک ثروت و اقتدار امپراطوری است.

نشانه‌های این تغییر و تنزل موقعیت معدن‌کاران و فلزکاران را در اشکال مالکیت دولتی معدنی در حکومت‌های بعدی به خوبی می‌توان دید. در دوران تاریخی پیش از اسلام و در حکومت‌های مقتدر هخامنشی، پارت ها و ساسانیان نقش کرمان در تولید مس کم رنگ‌تر می شود.

در این دوران عصر طلایی آهن در کرمان شروع می‌شود. موقعیت برتر طلا و نقره و جواهرات و سنگ‌های معدنی دیگر و نیز نیاز روز افزون سپاهیگری به آهن یکی از عوامل ضعف عصر مس و مفرغ باشد.

مزید بر آن همان بحث اساسی کاهش شدید ذخایر مس خالص و اکسیدی سطح زمین هم قابل ذکر است، ذوب مس سولفیدی و حفاری‌های وسیع و عمیق در عمق مناطق سخت و سنگی زمین قطعا پیچیدگی‌هایی داشته است که موجب توجه به امکان دستیابی ساده‌تر، ارزان‌تر و انبوه‌تر به مس در سایر سرزمین‌های تحت سیطره امپراطوری‌های بزرگ و شکل گیری مناطق جدید معدنی شده است.

که با این همه و صرف نظر از نوع کانی مورد استخراج و فرآوری،  کرمان همچنان نقش بارز و ممتاز خود را در تمدن معدنی حفظ و تداوم داده است. حتی اگر که در منابع محدود تاریخی اشاره‌های چندان آشکاری به این امر نداشته باشیم با این وجود تردیدی نیست که سیادت معدنی و فلزکاری این خطه بی کم و کاست ادامه داشته است.